Projekt „Utworzenie Centrum NGO w Środzie Śląskiej wraz z zagospodarowaniem terenu oraz infrastrukturą towarzyszącą i przebudową drogi Al. J. Korczaka” jest odpowiedzią na zgłaszane przez stowarzyszenia działające na terenie gminy postulaty związane z brakiem bazy lokalowej dedykowanej organizacjom pozarządowym. W Środzie Śląskiej działa około 40 organizacji, z tego blisko 20% prowadzi działalność w lokalach należących do Gminy. Lokale te są rozproszone na terenie miasta, często też wymagają remontów. Taki stan nie sprzyja działalności stowarzyszeniom ani zacieśnianiu współpracy między nimi.

Budynek przy Al. Konstytucji 3-go maja 11 pełnił jeszcze w 2018 roku rolę przedszkola. Jednakże zły stan techniczny uniemożliwił dalsze prowadzenie placówki. Władze Gminy podjęły decyzję o remoncie budynku i przeznaczeniu go na cele lokalnych organizacji pozarządowych. Nadanie nowej funkcji wyremontowanemu budynkowi oraz włączenie go poprzez przebudowanie drogi w istniejącą przestrzeń sportowo-rekreacyjną sprzyja promowaniu i odnowie wartości społeczno-kulturowych, ochronie zdrowia oraz budowaniu więzi międzypokoleniowych. Projekt jest częścią gminnego programu rewitalizacji: ”Średzka OdNowa w Środzie Śląskiej”. W ramach przeprowadzonych robót wykonano generalny remont obiektu wraz z wymianą dachu, przebudową klatki schodowej i dostosowaniem do potrzeb osób niepełnosprawnych poprzez montaż platformy dźwigowej, przebudowę wejścia oraz toalet. Przeprowadzono też rewitalizację terenu wokół budynku, a pomieszczenia w obiekcie w pełni wyposażono w meble. Przebudowa drogi polegała na wybudowani jednego pasa jezdni z poboczem dla pieszych, wybudowaniem kanalizacji deszczowej, oświetlenia, przejścia dla pieszych i miejsc postojowych dla osób niepełnosprawnych.

Główny cel projektu:

stworzenie warunków sprzyjających zaspokojeniu potrzeb społecznych i zwiększeniu integracji lokalnej poprzez nadanie nowej funkcji zdegradowanej infrastrukturze służącej organizacjom pozarządowym dla realizacji zadań w sferze społecznej. Cel główny zostanie osiągnięty poprzez cele pośrednie:

1. Poprawa dostępności infrastruktury społecznej.
2. Zapewnienie infrastruktury dla organizacji świadczących usługi dla lokalnej społeczności, w tym przede wszystkim osób niepełnosprawnych i starszych, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych i osób uzależnionych.
3. Rewitalizacja części zdegradowanego obszaru jako elementu rewitalizacji przestrzeni miejskiej.
4. Przebudowa drogi jako elementu służącego poprawie dostępu do infrastruktury publicznej i elementu łączącego przestrzeń miejską z terenami rekreacyjno-sportowymi.
5. Wzrost atrakcyjności turystycznej miasta poprzez remont zabytkowego obiektu i zagospodarowanie przestrzeni wokół niego.

Honorata Krawczyk

Krótki rys historyczny willi przy Al. Konstytucji 3-go maja

Teren, na którym znajduje się wyremontowany budynek, znajduje się tuż za murami miejskimi Środy Śląskiej po stronie północno-wschodniej. Obszar ten w czasach średniowiecznego funkcjonowania miasta zagospodarowany był najprawdopodobniej jako pola uprawne lub łąki, o czym świadczą przeprowadzono w pobliżu w niewielkim zakresie badania archeologiczne. Nie inaczej było też w czasach nowożytnych, o czym z kolei przekonują schematyczne plany miasta z XVIII i XIX wieku (Atlas, ilustracje nr 9 -12, 14-18). Po częściowym demontażu średzkiego systemu obronnego (co odbywało się głównie w XIX wieku) w miejscu zasypanej fosy powstała spacerowo-rekreacyjna przestrzeń – promenady. Wtedy też zaczęły być zabudowywane powstałe przy niej parcele.

Działka przy ul. Konstytucji 3-go Maja nr 11 w okresie przedwojennym oznaczona była najprawdopodobniej jako Promenade nr 5, choć numer ten pojawił się dopiero w Księdze Adresowej w 1940 roku. Po raz pierwszy została ona zabudowana istniejącym do dzisiaj budynkiem – willą w 1888 r. (il. Nr 1). Plan miasta z 1905 r. przynosi nam nazwisko ówczesnego właściciela willi. Był nim Moritz Bernkopf (Atlas, il. nr 23). Był on średzkim inspektorem podatkowym (Einwohnerbuch 1932, s. 25). Najprawdopodobniej był on też pierwszym właścicielem tej willi.

Willa ma bardzo reprezentacyjny wygląd. Jest dwukondygnacyjna. Jej cokół wykonano z kamienia łamanego, wyższe partie otynkowano, a detale architektoniczne wykonano z cegły. Zarówno fasada (elewacja od strony południowej) jak i elewacja tylna (północna – od strony ogrodu) są dwuosiowe. Budowla zaopatrzona jest w naczółkowy dach. Po jej stronie zachodniej zorganizwoano taras z balustradą. Natomiast w środkowej osi elewacji wschodniej znajduje się ryzalit, w którym umieszczono główne wejście. Ryzalit ten przechodzi w trójkondygnacyjną wieżę z czterospradowym dachem. Gzyms międzykondygnacyjny wykonany jest ze skośno ułożonych cegieł, a okna zwieńczone w kształcie spłaszczonego wycinka łuku. Nad wschodniej elewacji, przed wejściem, znajduje się okrągła tablica fundacyjna z datą 1888.

W latach trzydziestych XX wieku ostatnim niemieckim właścicielem willi został średzki dentysta dr Karl Stahr (Einwonerbuch 1936, s. 26). Wcześniej mieszkał on przy ulicy Konstadtstrasse (dzisiejsza ul. Daszyńskiego) 8, po jej północnej stronie, przy narożniku z ulicą Konstadtstrasse (dzisiejsz ul. Kilińskiego) (Einwoherbuch 1932, s. 22). Druga żona dra Karla Stahra, również dentystka, dr Hildegarde Stahr w styczniu 1945 r. niosła pomoc przetrzymywanym w miejskiej rzeźni jeńcom obozu z Gross Rossen. W ramach ewakuacji z podobozu w Brzegu Dolnym, szli oni do Gross Rossen. Owa pomoc nie uratowała części z nich przed śmiercią. Dziewięćdziesięciu trzech z nich, z rozkazu powiatowego szefa NSDAP Ernesta Dickmanna zostało rozstrzelanych 28 stycznia 1945 (Jonca 1963, s. 25-26).

W omawianej willi po drugiej wojnie światowej przez wiele lat mieściło się przedszkole. Przy okazji przeprowadzonego remontu budynku z przeznaczeniem go na centrum NGO prowadzono także nadzór archeologiczny związany z różnymi wykopami. Niestety, w trakcie nadzoru nie zarejestrowano struktur archeologicznych i zabytków mogących poszerzyć naszą wiedzę o tym jakże ciekawym miejscu Środy Śląskiej.

Z budynkiem przy ul. Konstytucji 3 Maja 11 w Środzie Śląskiej wiąże się też inna ciekawa historia. 13 kwietnia 1996 roku na cmentarzu średzkim uroczyście odsłonięto tablice upamiętniające zmarłych niemieckich mieszkańców miasta. Inicjatorką i w znacznej części fundatorką tych tablic była córka dr Stahra z pierwszego małżeństwa Hannelore Griebl (1925-2011). Tę prywatną inicjatywę, na kilka dni przed poświęceniem, wsparł zarząd Neumarkter Verein z Hameln – Związku Średzian, na czele z jego przewodniczącym Bruno Ibschem. Tenże poprosił Zbigniewa Aleksego (historyka i tłumacza ze średzkiego Muzeum Regionalnego) o zainicjowanie spotkania z ówczesnym burmistrzem Środy Śląskiej Antonim Biszczakiem, obecnym na tej uroczystości. Można powiedzieć, że był to w jakimś sensie akt pojednania niemiecko-polskiego nad grobami przodków obu nacji. W tym samym dniu zarząd związku spotkał się z burmistrzem w jego gabinecie. Bruno Ibsch zaprosił burmistrza i przedstawicieli Rady Miasta i Gminy na, odbywane co dwa lata, spotkanie niemieckich mieszkańców powiatu średzkiego w Hamel w czerwcu tego roku (1996). Zapoczątkowało to trwającą do dzisiaj współpracę obu instytucji.

Zbigniew Aleksy, Grzegorz Borowski

Opracowania

Atlas, 2003, A. Czachorowski (red.), Atlas Historyczny Miast Polskich, M. Młynarska-Kaletynowa (red.), tom IV, Śląsk. Zeszyt 2, Środa Śląska. Opracowali R. Eysymontt, M. Goliński przy współpracy M. Młynarskiej-Kaletynowej i Wojciecha Ziółkowskiego, Wrocław. 

Einwohnerbuch, 1932, Einwohnerbuch Stadt und Kreis Neumarkt, Liegnitz.

Einwohnerbuch, 1936, Einwohnerbuch Stadt und Kreis Neumarkt, Liegnitz.

Jońca K., Konieczny A., 1963, Upadek Festung Breslau, Ossolineum, Wrocław.

Schlesische Heimat, 1990, Schlesische Heimat Stadt und Kreis Neumarkt,Opracowanie ; Ludwig Hartmann, Frantz Jungnitz, Hans Gorg Lange, Ruth Lipinski, Alfred Peisert, wyd. IV, Hameln

Katalog P. Oszczanowskiego