DYREKTOR ŚREDZKIEGO MUZEUM ZOSTAŁ DOKTOREM

Dyrektor Muzeum Regionalnego w Środzie Śl. Grzegorz Borowski uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie archeologii.

Pod koniec kwietnia br. obronił on pracę pod tytułem „Środa Śląska w średniowieczu – początki i struktura miasta”, która pisana była pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Piekalskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Praca w najbliższym czasie ukaże się w formie książkowej i każdy zainteresowany będzie mógł ją przeczytać. Tymczasem zachęcamy do zapoznania się z jej głównymi zagadnieniami, zawartymi w autoreferacie wygłoszonym przez Grzegorza Borowskiego w trakcie obrony swojej pracy.

ŚRODA ŚLĄSKA W ŚREDNIOWIECZU – POCZĄTKI I STRUKTURA MIASTA

Obrona pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Piekalskiego (autoreferat)

Środa Śląska jest jednym z ponad setki miast powstałych w średniowieczu na Śląsku. Należy jednocześnie do miast lokowanych na tym obszarze najwcześniej, u samego zarania wielkiej akcji urbanizacyjnej z początku XIII w. W mieście tym już w tym samym stuleciu zaczęła wykształcać się oryginalna odmiana prawa magdeburskiego – prawo średzkie, które stało się podstawą dla lokacji ponad tysiąca różnych miejscowości. Już samo to oznacza, że uznać można Środę Śląską za jedno z ciekawszych i ważniejszych miast w procesie urbanizacyjnym Europy Środkowej.

Miasto to wyróżnia się także spomiędzy innych śląskich ośrodków tego typu specyficznym układem urbanistycznym. Chodzi tu o regularny, niemal kwadratowy zarys obwarowań miejskich oraz wrzecionowaty kształt rynku, który przez część badaczy uznawany jest za relikt przedlokacyjnej osady targowej.

Szerszemu społeczeństwu w kraju i zagranicą Środa Śląska kojarzy się jednak przede wszystkim z tak zwanym skarbem średzkim – zespołem klejnotów wiązanych ze skarbcem Luksemburgów. Sensacyjne okoliczności odkrycia sprawiły, że od tego momentu odpowiednie służby zaczęły realizować bardziej zintegrowaną politykę na styku ochrony zabytków i prac ziemnych. To z kolei spowodowało lawinowy przyrost badań archeologicznych prowadzonych głównie przy okazji różnego rodzaju inwestycji na terenie miasta, początkowo głównie w centrum, z czasem także – na przedmieściach. Wyniki tych badań, w różnym stopniu opracowanych, dały okazję do nowego spojrzenia na kilka aspektów funkcjonowania miasta w średniowieczu oraz na podjęcie tematów, które wcześniej nie były przedmiotem analiz. Stało się to przesłanką do napisania przeze mnie pracy „Środa Śląska w średniowieczu – początki i struktura miasta”.

Oczywiście, w jej ramach nie było możliwości podjęcia wszystkich zagadnień, które wyłaniają się z pozyskanych źródeł. Konieczność ograniczenia problemów badawczych sprawiła, że wybrano te, na których podstawie możliwe było przedstawienie tematów natury ogólniejszej – początków i struktury Środy Śląskiej w średniowieczu. W tym też nurcie sformułowano cele pracy. Pierwszym z nich jest zatem ukazanie kwestii początków miasta w nowym świetle oraz jego obrazu w tym właśnie okresie. Drugi cel to przedstawienie struktury miasta rozumianego jako ośrodek w obrębie murów obronnych wraz z przedmieściami i towarzyszącym mu najbliższym zapleczem osadniczym. Zrealizowano je głównie w oparciu o źródła archeologiczne pozyskane do końca 2012 r., z wykorzystaniem także źródeł pisanych.

Na bazie ogólnych celów badawczych sformułowano kilka szczegółowych:

1. Wyjaśnienie kwestii początków Środy Śląskiej;

2. Analiza początków i rozwoju systemu obronnego miasta;

3. Całościowe przedstawienie bloku śródrynkowego;

4. Problematyka świątyń średzkich;

5. Sposoby organizacji działki mieszczańskiej;

6. Infrastruktura;

7. Organizacja przedmieść i najbliższego zaplecza osadniczego (struktura całego organizmu).

Przechodząc do omówienia wyników badań poszczególnych zagadnień, rozpocząć wypada od kwestii początków Środy Śląskiej. Na początku lat sześćdziesiątych XX w. Tadeusz Kozaczewski postawił tezę, że Środa Śląska powstała na bazie wcześniejszej osady targowej z X-XI w. Teza ta była później w literaturze powtarzana, dodawano też, że miasto założone zostało w centrum gęsto zasiedlonego obszaru, na szlaku ze wschodu na zachód. Poglądy swoje T. Kozaczewski sformułował w oparciu o badania architektoniczno-archeologiczne przeprowadzone na zamku średzkim, nie przedstawił jednak podstaw datowania. Pozyskane przez niego fragmenty naczyń ceramicznych zostały przeze mnie odnalezione w muzeum Regionalnym w Środzie Śląskiej i poddane analizie. Wynika z niej, że w materiale tym nie ma elementów wcześniejszych niż początki XIII w. Dodatkowo przeanalizowane przeze mnie wszystkie wykopy archeologiczne zrealizowane w mieście do końca 2012 r. (w obrębie murów obronnych i poza nimi) wskazują, że nie ma w nich struktur pochodzenia antropogenicznego starszych niż XIII w.; tylko w jednym przypadku mówić można z pewnym prawdopodobieństwem o końcu XII w.

Założyłem też, że konsekwencją funkcjonowania przedlokacyjnej osady targowej w miejscu późniejszej Środy Śląskiej, powinna być stosunkowo gęsta sieć osadnicza w jej sąsiedztwie. Analiz wykazała, że jest całkowicie odwrotnie, a ziemia średzka rysuje się raczej jako „obszar pomiędzy”, o osadnictwie niezwykle rozrzedzonym. Dopiero w początkach XIII w. osadnictwo zagęszcza się, czego wyrazem jest także wymowa źródeł pisanych. Wskazują one, że pierwsze informacje o różnych wsiach wokół Środy Śląskiej pojawiają się dopiero w początkach XIII w. Zauważyć także należy, że najstarsza wzmianka pisana dotycząca miasta pochodzi dopiero z 1223 r.

Mając na uwadze wszystkie te ustalenia, chciałbym postawić tezę, że Środa Śląska powstała w początkach XIII w. na „surowym korzeniu”, w dodatku na obszarze o bardzo słabym zagęszczeniu osadniczym. Jej założycielem był książę Henryk Brodaty. Miasto zorganizowano wzdłuż szerokiej drogi, przy której zagospodarowywano pierwsze parcele.

System obronny Środy Śląskiej jest obecnie dosyć dobrze zachowany, choć oczywiście w postaci po częściowym demontażu w XIX w. Mury obronne są obniżone, natomiast zdemontowane całkowicie są bramy miejskie i zamek. Również na niemal całym obwodzie zachowane jest obniżenie po fosie miejskiej. System ten w niewielkim stopniu oświetlony jest źródłami pisanymi, a jego nowożytną postać poznać można na podstawie kilku przedstawień ikonograficznych i kartograficznych. Niektóre jego elementy rozpoznane zostały także częściowo w toku badań archeologicznych: Brama Legnicka, Brama Wrocławska, Brama Rzeźnicza, Brama Piekarska, fosa, elementy muru miejskiego i zamek.

Wbrew temu, co sugerowali różni badacze, nie odnaleziono do tej pory jakichkolwiek śladów wczesnych umocnień drewniano-ziemnych, które miały by otaczać miasto na początku XIII w. Wątpliwe wydaje się także uznanie konstrukcji kamiennej odkrytej przez Jerzego Romanowa za relikt obwarowań sprzed 1241 r., choć nie można tego jednoznacznie wykluczyć. Zebrane źródła (archeologiczne, pisane i ikonograficzne) wskazują, że pierwszym elementem średzkiego systemu obronnego był zamek, wzniesiony w północno-zachodnim narożniku miasta najprawdopodobniej w 3. ćwierci XIII w. Nieco później, ale jeszcze w tym samym stuleciu, rozpoczęto budowę ceglanych murów, dowiązując je niejako do funkcjonującego już zamku. Około połowy XIV w. miała miejsce przebudowa istniejących fortyfikacji, które uzyskały wówczas wygląd czytelny dobrze do dnia dzisiejszego – niemal kwadratowy obwód z czterema bramami (Wrocławska, Legnicka, Rzeźnicza i Świdnicka) i fosa. Pod koniec XV w. zaczęto przystosowywać średzki system obronny do nowych trendów w prowadzeniu konfliktów zbrojnych. Polegało to na wzniesieniu półokrągłych bastei, z których kilka zachowało się w części północnej do dnia dzisiejszego. Ostatnią średniowieczną inwestycją w obrębie murów miejskich, zahaczającą już o czasy wczesnonowożytne, było wzniesienie piątej bramy, być może w miejscu wcześniejszej furty, na osi dzisiejszej ul. Kilińskiego. Mowa o Bramie Piekarskiej wzmiankowanej w źródłach pisanych w 1536 r. Niektórzy autorzy wyrażają także pogląd, że Środa Śląska otoczona była podwójna fosą. Nie znalazło to jak do tej pory odzwierciedlenia w wykopach archeologicznych, choć wydaje się, że nie można takiego rozwiązania całkowicie wykluczyć, na co zdają się wskazywać odkrycia przy ul. Basztowej.

Powstałe na początku XIII w. i otoczone ostatecznie pod koniec XIV w. systemem obronnym miasto dynamicznie się rozwijało. W jego centrum znalazły się zabudowania bloku śródrynkowego o wielofunkcyjnym charakterze. Zostały one poznane głównie w toku badań architektonicznych, w minimalnym tylko stopniu – badań archeologicznych. Problematyka ta oświetlona jest także, choć w niewielkim stopniu, źródłami pisanymi. Na obraz tej części miasta duży wpływ miały poglądy Hanny Golasz. W 1971 r. przedstawiła ona koncepcję, zgodnie z którą do funkcjonującej w XIV w. wieży więziennej dostawiono piętrowy budynek ratusza, założony na planie litery L. Przeprowadzone w następnych latach badania (głównie Rafała Czernera i Jacka Kościuka) wskazują, że proces ten był bardziej złożony. Opierając się na wszystkich dostępnych źródłach, przedstawić można jego zasadnicze etapy.

Pierwszym pewnym elementem bloku śródrynkowego była wspomniana wieża więzienna. Jej lokalizacja sugerować może, że została ona niejako „wmontowana” we wcześniejsze, najprawdopodobniej drewniane urządzenia handlowe, choć brak jest po nich jakichkolwiek śladów. Najprawdopodobniej pod koniec XIV w. rozpoczął się proces wznoszenia murowanych urządzeń i budowli rozpoznanych we wschodniej i zachodniej części bloku śródrynkowego. Były to założenia parterowe; część z nich uznać należy za pozostałości średzkich sukiennic, a pozostałe – za relikty innych urządzeń handlowych. Stoi to w opozycji do wspomnianej koncepcji Hanny Golasz, która pomieszczenia te uznała za dolną kondygnację ratusza. Wydaje się, że w chwili obecnej najtrafniejszą i otwierającą dalsze perspektywy badawcze jest koncepcja Rafała Czernera mówiąca o nadbudowaniu pomieszczeń ratusza w XV w. nad istniejącymi już komorami kupieckimi. Wykupienie wójtostwa w Środzie Śląskiej nastąpiło dopiero w 1570 r., czyli stosunkowo późno w kontekście innych miast śląskich. Wnioskować z tego można, że średzka rada przez długi okres niejako budowała swoją pozycję, i że bardzo późno zyskała możność wzniesienia swojej siedziby. Być może stało się to na początku XV w. Blok śródrynkowy był już jednak gęsto zabudowany i rajcy średzcy musieli wynaleźć jakiś oryginalny sposób na zaznaczenie swojej pozycji. W ten sposób powstała budowla będąca połączeniem wcześniejszych kramów z nowymi pomieszczeniami. Całości tej nadano wówczas formę sprawiającą pozór, że jest to jedna bryła.

Oprócz wieży, sukiennic i ratusza w bloku śródrynkowym znajdowała się winiarnia i pijalnia. Powstały one najprawdopodobniej dopiero w 1475 r., kiedy to miasto otrzymało na nie przywilej. Trudno natomiast wypowiadać się jednoznacznie na temat innych elementów zabudowy handlowej lub chociażby penitencjarnej w centrum średniowiecznej Środy Śląskiej.

Poza blokiem śródrynkowym i zamkiem, w średniowiecznej Środzie Śląskiej funkcjonowały jeszcze inne dwie murowane dominanty architektoniczne – świątynia parafialna i franciszkańska. Ta pierwsza, według Tadeusza Kozaczewskiego, powstała na początku XIII w. lub pod koniec XII w. Miała mieć formę trójnawowej, czteroprzęsłowej i bezwieżowej bazyliki pułapowej. Nawy boczne zakończone były apsydami, a środkowa – być może niewielkim prezbiterium. Nowsze badania wskazują jednak, że kościół zaopatrzony był od zachodu w potężny masyw wieżowy, a od wschodu – w prezbiterium zakończone apsydą. Ustalono także, że była to budowla sześcioprzęsłowa. Jak do tej pory nie odkryto przy niej jakichkolwiek reliktów cmentarza. Przy kościele około połowy XIV w. wzniesiono wolnostojącą dzwonnicę, a pod koniec tego stulecia rozpoczęto jego przebudowę do formy gotyckiej. W ramach przebudowy zrealizowano jedynie monumentalne prezbiterium.

Druga świątynia funkcjonująca w obrębie murów miejskich, niejako po przekątnej w stosunku do opisanej powyżej, to pierwotnie franciszkański kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, przy którym funkcjonował klasztor tego zgromadzenia i najprawdopodobniej cmentarz. Powstanie tego kompleksu przez niektórych badaczy wiązane jest niekiedy ze św. Jadwigą w połowie XIII w. Świątynia nie była szerzej badana; w jej sąsiedztwie najprawdopodobniej natrafiono na relikty cmentarza, jednakże ze względu na stan dokumentacji nie można o nim nic więcej powiedzieć.

Miasto tworzone było jednak przez jego mieszkańców, którzy zajmowali i organizowali swoje parcele. Bez ich działalności (co oczywiste) żaden tego typu ośrodek nie mógł by istnieć. Stąd też tak wielka waga przykładana do badań działek mieszczańskich, w tym także w Środzie Śląskiej. Zagadnienie to jest całkowicie nowe w badaniach tego miasta; w literaturze poświęcono mu jedynie śladowe zainteresowanie. Jest to jednocześnie zagadnienie, które przeanalizować można niemal wyłącznie na bazie źródeł archeologicznych.

Procent rozpoznania działek w stosunku do całej powierzchni zajmowanej przez miasto jest stosunkowo niewielki (około 4 %). Pomimo tego możliwe było wstępne określenie wymiarów mieszczańskich posesji oraz wydzielenie w nich poszczególnych stref aktywności, a także na tej podstawie zaproponowanie czasowo-przestrzennego schematu rozwoju miasta.

Tak więc przyjąć można, że w średniowiecznej Środzie Śląskiej funkcjonowały dwa rodzaje działek o przebiegu północ – południe: dłuższe i krótsze. Te pierwsze (przyrynkowe) mogły mieć długość około 70-90 m, drugie – dwa razy mniej. Szerokość obydwu rodzajów parcel wynosić mogła około 6,5 m. Podobną szerokość mogły mieć działki o przebiegu wschód – zachód; co do ich długości trudno się w tej chwili wypowiadać.

W obrębie parcel mieszczańskich funkcjonowała różnego rodzaju zabudowa i towarzyszące jej elementy: budynki mieszkalne i gospodarcze, obiekty magazynowo-odpadowe, urządzenia związane z pozyskiwaniem i odprowadzaniem wody oraz usuwaniem nieczystości, a także obiekty związane z produkcją, placem budowy i do koszarowania zwierząt. Elementy te znajdowały się w różnych partiach działek, co pozwoliło mi na zaproponowanie ogólnych tendencji w sposobach organizacji parcel mieszczańskich w średniowiecznej Środzie Śląskiej. Generalnie posesje te podzielone mogą być na trzy strefy. W pierwszej z nich, określonej jako strefa budynku przyfrontowego, znajdował się główny budynek mieszkalny (początkowo drewniany, z czasem – ale nie zawsze – zastępowany murowanym), któremu towarzyszyły pojedyncze obiekty magazynowo-odpadowe lub związane z produkcją i odprowadzaniem wody, a także do koszarowania zwierząt. Druga strefa – zaplecza budynku przyfrontowego – miała głównie charakter gospodarczy. Występowały w niej zasadniczo budynki tego właśnie typu oraz obiekty magazynowo-odpadowe, choć znajdowały się tu także nieliczne budynki mieszkalne, a także obiekty związane z produkcją i usuwaniem nieczystości. Trzecia strefa, określona jako strefa głębokiego zaplecza, miała charakter wielofunkcyjny, o czym świadczy występowanie w niej wszystkich typów wyróżnionych obiektów, poza budynkami mieszkalnymi. W pewnych przypadkach mogła ona być wykorzystywana jako ogród lub obszar wybiegu dla zwierząt domowych.

Stopień rozpoznania działek mieszczańskich pozwolił także na zarysowanie czasowo-przestrzennego rozwoju Środy Śląskiej w średniowieczu. Na samym początku funkcjonowania miasta (początek XIII w.) zajmowane były długie działki przyrynkowe o przebiegu północ – południe. Następnie, od 2. połowy XIII w., rozpoczęło się zagospodarowywanie krótszych działek (także o przebiegu północ – południe) w południowej i północnej części miasta, po obu stronach wytyczonych wówczas poprzecznych ulic (obecnie ul. Kościuszki i ul. Daszyńskiego). Z kolei dopiero od XIV w. miało miejsce zajmowanie parcel o przebiegu wschód – zachód, które organizowano przy ulicach biegnących południkowo.

Środa Śląska, jak każde inne miasto, posiadała własną infrastrukturę, pozwalającą na codzienne funkcjonowanie. Jak do tej pory poznana ona została szczątkowo. Jedynie w kilku miejscach stwierdzono relikty nawierzchni dróg i placów oraz niewielkie odcinki przewodów wodociągowych, których datowanie (XIII w.) budzi jednak spore wątpliwości.

Żadne miasto nie mogło funkcjonować bez przedmieść i zaplecza osadniczego. Tak też było w przypadku Środy Śląskiej. W związku z tym, że miasto to miało niemal kwadratowy plan murów obronnych zasadniczo o przebiegu równoleżnikowym i południkowym, przedmieścia zorganizowane były na zewnątrz murów – po poszczególnych stronach świata. I tak po stronie zachodniej znajdowało się Przedmieście Legnickie; po stronie południowej – Przedmieście Świdnickie; po stronie wschodniej – Przedmieście Wrocławskie i po stronie północnej – Przedmieście Północne. Nazwy te nie pojawiają się w jakimkolwiek dokumencie średniowiecznym; zostały one przeze mnie nadane w wyniku przeprowadzonych analiz i w nawiązaniu do terminologii nowożytnej. Celem takiego zabiegu było zarysowanie ram do przyszłych badań podmiejskich przestrzeni Środy Śląskiej.

Przedmieścia te nie były w średniowieczu trwale zagospodarowane; miały zasadniczo charakter rolniczo-ogrodowy z nieznacznym „odcieniem” produkcyjno-sakralnym. Rozciągały się one na przestrzeni kilkuset metrów od murów obronnych. W trzech przypadkach zamknięte były „klamrą” najbliższego zaplecza osadniczego. Od północy była to wieś Pfaffendorf, od południa – Flämischdorf, a od zachodu – Probstei. W ten sposób powstał organizm składający się z miasta w obrębie murów obronnych, przedmieść i wspomnianego zaplecza. Dopełnieniem jego topografii było wzgórze z szubienicą (nowożytna nazwa Galgenberg) oddalone w kierunku północnym od centrum miasta ponad 2 km.

Nakreślone przeze mnie tezy wymagają dalszych badań, pogłębienia i weryfikacji. Wydaje się jednak, że udało mi się w dużym stopniu osiągnąć ogólne cele badawcze, czyli przedstawienie początków i struktury Środy Śląskiej w średniowieczu oraz sformułowane na ich bazie cele szczegółowe. Wydaje mi się, że najbardziej dotyczy to właśnie początków miasta oraz sposobów zagospodarowania działki mieszczańskiej, a także ogólnej struktury całego założenia. Pomimo niewielkiej ilości źródeł sądzę, że dobrą podstawą do dalszych badań jest zarysowana przeze mnie propozycja początków i rozwoju systemu obronnego oraz bloku śródrynkowego. Cele badawcze w niewielkim tylko stopniu zostały osiągnięte, jeżeli chodzi o średzkie świątynie oraz infrastrukturę miejską. Niewątpliwie potrzebna jest do tego większa ilość źródeł.

Na koniec chciałbym zaznaczyć, że w chwili obecnej niecierpiące zwłoki wydaje się pełne opublikowanie wyników wszystkich przeprowadzonych badań oraz zarysowanie i realizowanie nowych kierunków badawczych. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim studia nad kulturą materialną, w tym w szczególności nad garncarstwem. Jako że fragmenty naczyń ceramicznych są najliczniejszą kategorią zabytków pozyskiwanych w trakcie badań archeologicznych – konieczne jest takie ich opracowanie, by mogły służyć do datowania poznawanych w Środzie Śląskiej zjawisk bez konieczności ciągłego odwoływania się do skali chronologicznej wypracowanej dla Wrocławia. Poza tym, oprócz kwestii szeroko przeze mnie omówionych, badania podjęte powinny być w obszarach tylko zasygnalizowanych: przebieg szlaku komunikacyjnego wschód – zachód w rejonie Środy Śląskiej przed powstaniem miasta oraz przełom średniowiecza i nowożytności w interesującym nas ośrodku.

{module osobiste ofertybankow.com.pl}