17 lutego 2012 r. w Środzie Śląskiej odbędzie się otwarcie wystawy „Twarze Średzkiej Bezpieki”. Doskonałym wprowadzeniem do tego wydarzenia będzie poniższy, interesujący artykuł przygotowany przez pracownika naukowego wrocławskiego Instytutu Pamięci Narodowej, który gorąco polecamy, tak jak tę długo oczekiwaną wystawę.

Kierownictwo UB i SB na ziemi średzkiej

w latach 1945-1990.

Historia tworzenia komunistycznej bezpieki na Dolnym Śląsku rozpoczęła się wiosną 1945 roku. Wtedy to w okolice Wrocławia przybywa krakowsko–kielecka Grupa Operacyjna Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) kierowana przez majora Stanisława Imiołka, znanego również jako Władysław Śliwa (w literaturze i w dokumentach można spotkać także kompilacje obydwu nazwisk i imion). 4 kwietnia 1945 r. Minister Bezpieczeństwa Publicznego Stanisław Radkiewicz nakazał Imiołkowi zorganizowanie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) we Wrocławiu. Kilkudziesięcioosobowa grupa znalazła się w Kątach Wrocławskich, gdyż we Wrocławiu toczyły się jeszcze walki niemiecko-sowieckie. Szybko zaczęto rozsyłać pierwsze kilkuosobowe grupy, które miały zorganizować w terenie Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP). Utworzono 33 takie jednostki organizacyjno-administracyjne we wszystkich miastach powiatowych, w tym w Środzie Śląskiej. Ogołocona z ludności cywilnej, na skutek ewakuacji, Środa Śląska (niem. Neumarkt) została zdobyta przez jednostki sowieckie 9 lutego 1945 r. Zniszczenia sięgały 30%. Okolice Środy, jak i samo miasto stały się bezpośrednim zapleczem sowieckiego frontu w okresie walk o Festung Breslau. W znacznej części ziemia średzka została poddana eksploatacji wojennej i ogołocona ze środków transportu, bydła i żywności. Po kapitulacji Festung Breslau WUBP zaczęto przenosić z Lignicy (Legnicy), która była jego tymczasową siedzibą, do Wrocławia. Pierwszą siedzibą komórki UB w Środzie Śląskiej stał się budynek przy ul. Zamkowej 2.

Urząd Bezpieczeństwa, tak jak każda instytucja, nie był bytem bezosobowym. Ogromne, oczywiste znaczenie miał czynnik ludzki nowo tworzonych instytucji. Były to jednostki które, jak się szybko okazało, miały ogromny wpływ na życie ówczesnego społeczeństwa Dolnego Śląska i następnych pokoleń. Ekskluzywną pozycję w aparacie władzy przejmują osoby nie mające miejsca w intelektualnych i kulturowych elitach społecznych i narodowych. PUBP organizował od pierwszej dekady czerwca tokarz z Zawiercia, ZWM-owiec, absolwent Centralnej Szkoły MBP, niespełna dwudziestoletni chorąży Wacław Kusiński. Jednym z pierwszych funkcjonariuszy był również pomocnik ślusarski, legitymujący się ukończeniem 4 klas szkoły podstawowej Jan Pabiś. Oprócz wymienionych w początkowym okresie zatrudnieni w PUBP zostali: Jakub Ajznenbach, Kazimierz Barcicki, Ignacy Kasprzyk, Stanisław Ozimina, Franciszek Pabiś (brat Jana), Franciszek Sobociński, Jan Sobociński, Eugeniusz Tymczak, Tadeusz Więcek, Jan Wróblewski, Marian Żurawski, Jan Dudek, Stanisław Kowala. Pierwszego szefa średzkiej bezpieki w 1947 roku przeniesiono do Jawora, gdzie pełnił obowiązki szefa PUBP. W 1948 roku Kusiński został zwolniony dyscyplinarnie ze służby w stopniu podporucznika z jednoczesnym przekazaniem sprawy do Wojskowego Sądu Rejonowego we Wrocławiu. Wyrokiem WSR z 1949 roku skazany na 5 lata więzienia za nadużycie władzy (łapówkarstwo). Zdegradowany do stopnia szeregowca.

Kolejnym szefem PUBP został członek Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, szofer z zawodu Władysław Piegza. Sprawował on funkcję szefa urzędu przez kilka miesięcy 1947 roku. W późniejszych latach m.in. naczelnik Centralnego Więzienia nr I we Wrocławiu. W latach 1947 – 1950 główną rolę w policji politycznej na terenie powiatu średzkiego odgrywał  Bronisław Sikorski, występujący również pod nazwiskiem Bronisław Sikora. Członek Komunistycznej Partii Polski, formierz z zawodu. Przeniesiony do wrocławskiej bezpieki, sprawował tam różne funkcje aż do 1961 roku, gdy został zwolniony ze służby w stopniu kapitana. Dwa i pół roku funkcję szefa średzkiej bezpieki sprawował Józef Wojciechowski, słuchacz Centralnej Szkoły MBP w Łodzi. Zakończył swoją karierę, już w Służbie Bezpieczeństwa (SB), w 1988 roku w stopniu pułkownika. Po drodze będąc m.in. szyfrantem w ambasadzie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) w Oslo oraz inspektorem Grupy Operacyjnej Departamentu V Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW) delegowanym do pracy w Związku Radzieckim i Czechosłowacji. Władysław Kurnik, który kierował PUBP w Środzie Śląskiej w latach 1952-1954, wsławił się nieczęstą wytrwałością w służbie będąc funkcjonariuszem organów bezpieczeństwa w latach 1945-1990, czyli w pełnym okresie jej istnienia. W aktach osobowych jest zapis, ze gdy rozpoczął pracę w aparacie bezpieczeństwa posiadał „zawód frezer”. Później legitymuje się ukończonymi wyższymi studiami prawniczymi. Zakończył karierą jako naczelnik Wydziału Inspekcji Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych (WUSW) we Wrocławiu, będąc wcześniej m.in. szyfrantem w ambasadzie PRL w Londynie.

W 1954 roku rozpoczęto proces przebudowy organów bezpieczeństwa. Jeżeli chodzi o filozofię działania nie były to zmiany fundamentalne. Sankcjonowały one system oparty o wzorce sowieckie i akceptowalny przez kierownictwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) z Bolesławem Bierutem na czele. Jednak dekret z 7 grudnia 1954 roku likwidował MBP, na jego miejsce powołano dwa odrębne, nowe resorty: MSW i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), w którego rękach zostawiono całość spraw związanych z bezpieczeństwem państwa. W stolicach województw utworzono Wojewódzkie Urzędy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP). Terenowe jednostki WUdsBP, dzieliły się na Powiatowe Urzędy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP) w tych powiatach, w których UB wykonywało szersze zadania operacyjne, oraz Powiatowe Delegatury ds. Bezpieczeństwa Publicznego (PDdsBP) w powiatach, w których zadania UB było mniejsze, m.in. w Środzie Śląskiej.

Pierwszym kierownikiem Powiatowej Delegatury został kapral, bez zawodu, trzydziestojednoletni Edward Jasiński, który swoje rządy rozpoczął jeszcze jako szef PUBP. Po nim szefem PDdsBP został Edward Zagrodnik, żołnierz Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) w latach 1945-1947. Ostatnim kierownikiem PDdsBP w Środzie Śląskiej był strzelec i pisarz kompanii KBW Józef Szymański, który swoją karierę w organach bezpieczeństwa zakończył w 1987 roku jako zastępca komendanta wojewódzkiego MO do spraw SB w Legnicy.

Przełom październikowy 1956 r. doprowadził do głębokich zmian w funkcjonowaniu aparatu bezpieczeństwa. Przeprowadzona na mocy ustawy z 13 listopada 1956 r. „O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego”, reorganizacja organów bezpieczeństwa zakładała przejęcie przez MSW całego majątku byłego KdsBP, tak na szczeblu centralnym, jak i w terenie.  Na szczeblu terenowym, ustawa zakładała wchłonięcie przez Komendy Wojewódzkie Milicji Obywatelskiej (KW MO), dotychczasowych jednostek organizacyjnych UB, oraz ich głęboką reorganizację, w tym znaczące zmniejszenie stanów liczebnych. KdsBP rozwiązano w listopadzie 1956 roku jego kompetencje przejęły odpowiednie jednostki MSW. W krótkim czasie na bazie kadr i struktur UB powstała zamaskowana przed społeczeństwem, a funkcjonująca w KW MO, Służba Bezpieczeństwa – w powiatach Referaty SB, spełniająca przez następne ponad trzydzieści lat rolę tajnej policji politycznej w Polsce. Referatami kierowali zastępcy komendantów powiatowych MO ds. bezpieczeństwa. W Środzie Śląskiej funkcję tę pełnili kolejno: w latach 1957-1968, trzydziestoczteroletni, w momencie objęcia stanowiska, porucznik Stefan Witek oraz magister inżynier leśnictwa Bronisław Wojciechowski. Ten ostatni kierował średzką SB w latach 1968-1975, później był m.in. naczelnikiem Wydziału Ogólnego i Wydziału Inspekcji w KW MO w Legnicy. Poprosił o zwolnienie z pracy w MO w 1990 roku. Dla władz komunistycznych zagrożenie działalnością antypaństwową w powiecie średzkim było niewielkie, referat SB liczył więc początkowo zaledwie czterech funkcjonariuszy, a w końcu lat sześćdziesiątych ich liczba wzrosła do sześciu.

Wskutek dokonanego na mocy ustawy sejmowej z 28 maja 1975 r. nowego podziału administracyjnego kraju, utworzono 32 nowe Komendy Wojewódzkie MO, likwidując dotychczasowe komendy powiatowe wraz z funkcjonującymi przy nich referatami do spraw SB. Całość spraw związanych z zadaniami SB skoncentrowano odtąd na szczeblu województw i ministerstwa. Tym samym „wycofano” chwilowo SB z terenu. Stan taki trwał do lipca 1981 r., kiedy to przy Komisariacie MO w Środzie Śląskiej, powstała grupa Operacyjna Wydziału IV KW MO we Wrocławiu. Nieco później powołano także Grupę Paszportów, której funkcjonariusze obsługiwali mieszkańców byłego powiatu średzkiego.

Wzrost zadań SB w momencie kształtowania się NSZZ „Solidarność” i w dobie stanu wojennego, zaowocował dalszą rozbudową jej struktur w terenie. W kwietniu 1983 r., przy Komisariacie MO w Środzie Śląskiej wprowadzono stanowisko zastępcy kierownika Komisariatu do spraw SB. Od 1 sierpnia 1983 r. w związku z wejściem w życie ustawy „O urzędzie ministra spraw wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów”, zmieniono nazewnictwo jednostek MSW i nazwę – Komendę Wojewódzką MO przemianowano na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych. W terenie stworzono Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych (RUSW), w których powstały także komórki SB.

W latach osiemdziesiątych pion SB w Środzie Śląskiej liczył maksymalnie dwunastu funkcjonariuszy i składał się z: Kierownictwa, Grupy II (kontrwywiad), Grupy III (rozpoznanie operacyjne w szkolnictwie, służbie zdrowia i administracji), Grupy IV (Kościół i do 1986 r. rolnictwo), Grupy V (rozpoznanie operacyjne w gospodarce), Grupy Paszportów, Sekretariatu, oraz od 1986 r. Grupy VI (rozpoznanie operacyjne w rolnictwie). Stanowisko kierownika Komisariatu ds. SB przemianowano na etat zastępcy szefa RUSW do spraw SB. Funkcję tę pełnił w latach 1983-1985 mjr Antoni Fajfrowski, poprzedni zastępca kierownika Komisariatu do spraw SB. Przed rozpoczęciem pracy w resorcie był nauczycielem w szkole podstawowej. Ostatnie zajmowane stanowisko jakie piastował to funkcja zastępcy naczelnika Wydziału „C” WUSW we Wrocławiu. Zwolniony ze służby w 1990 roku, po negatywnej opinii Wojewódzkiej i Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej. Ostatnim szefem SB w Środzie Śląskiej był absolwent Szkoły Oficerskiej SB w Legionowie, magister administracji, mjr Zygmunt Trzepizur, zastępca szefa RUSW ds. SB w latach 1985–1990. Negatywnie zweryfikowany przez Wojewódzką Komisję Kwalifikacyjną pod kątem pracy w nowo tworzonym w 1990 r. Urzędzie Ochrony Państwa. W archiwum oddziału IPN we Wrocławiu znajduje się jego oświadczenie z 2009 roku, w którym stwierdza m. in. że był zwolennikiem „odnowy” i walczył o „przemiany” w Polsce. Swoje przeniesienie na stanowisko zastępcy szefa RUSW ds. SB w Środzie Śląskiej określa jako karną „banicję”.

Zmiana sytuacji społeczno politycznej, po czerwcowych wyborach 1989 r., doprowadziła do stopniowej likwidacji pionu bezpieczeństwa. Podjęto decyzję o likwidacji struktur SB przy RUSW. W efekcie tego, 31 stycznia 1990 roku zlikwidowano także etaty SB w Środzie Śląskiej. W ten sposób zakończyła się 45-letnia historia bezpieki na ziemi średzkiej.

Wojciech Trębacz