18 lat temu, w roku 2006 ukazała się po raz pierwszy pod tytułem „Środa Śląska dzieje miasta wina i skarbów”. Dlaczego pod zmienionym tytułem usłyszeliśmy podczas promocji monografii, która miała miejsce 23 lutego w murach Muzeum Regionalnego.

W spotkaniu uczestniczyli redaktor naukowy prof. Rościsław Żerelik, wydawca prof. Tomasz Głowiński oraz prof. Jakub Tyszkiewicz, autorzy poszczególnych rozdziałów monografii dotyczących różnych okresów historycznych miasta. Nie wszyscy autorzy, bowiem historia ta została spisana przez wybitne grono naukowców i badaczy dziejów.

Spotkanie otworzył prof. Rościsław Żerelik, wieloletni wykładowca na Wydziale Historii i Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Również, co zawsze podkreśla goszcząc w naszym mieście, z urodzenia Średzianin i były mieszkaniec Szczepanowa. Autor dużej monografii tej miejscowości. W swoim wystąpieniu powiedział, że na treść naukową drugiego wydania dziejów Środy Śląskiej składają się najnowszy stan badań, nowe źródła i literatura przedmiotu.

Włączony do tytułu książki termin ius sredense ma podkreślić te wartości, które nierozerwalnie związane są z naszym miastem, a mianowicie odmianę prawa magdeburskiego, którym stało się prawo średzkie. Na jego fundamentach lokowano wiele miast, szczególnie w południowej Polsce. Prawo to stało się równoległym zabytkiem jak symbolika miasta związana z winoroślą będącą elementem herbu średzkiego.

Nie byłoby monografii Środy Śląskiej bez wieloletnich badań, a przede wszystkim obecności doktora Grzegorza Borowskiego na stanowisku dyrektora Muzeum Regionalnego. Niestety, Grzegorza już nie ma wśród nas. A przecież nie tylko siedział za swoim biurkiem w muzeum, ale badał dzieje miasta w terenie, w wykopach, na placach budów, rozbiórek, remontów. W glinie, piachu, słońcu i w deszczu. Odszedł pozostawiając niemałą spuściznę swojej pracy naukowej w rozlicznych publikacjach będących wynikiem jego życiowej pasji, którą była archeologia i historia. Autorzy swoją pracę poświęcili jego osobie.

Do uzupełnionego wydania monografii nawiązał prof. Jakub Tyszkiewicz, autor rozdziału traktującego o powojennej historii miasta, a więc od roku 1945 do schyłku PRL, czyli roku 1989.

Profesor Tyszkiewicz podkreślił, że rozdział swój uzupełnił o dostępne dziś materiały, odtajnione z archiwów, również tych poradzieckich. Trudne to były badania, gdyż wszelkie dokumenty urzędowe z okresu powojennego nie w pełni oddawały obraz tamtych dni. Szczególnie w okresie stalinowskim, który swój schyłek miał w roku 1956 (trzy lata po śmierci Stalina, w roku śmierci Bieruta). Licznie pisane raporty, sprawozdania, protokoły itp. dokumenty z tamtego okresu miały w formie i treści podkreślać bałwochwalczą wobec władz i radzieckiego państwa rolę nowo przybyłych gospodarzy tych ziem. Przy czym słowo gospodarz będzie grubo przesadzone, kiedy uświadomimy sobie rolę tworzonych w tamtym okresie rad narodowych, czyli quasi samorządów lokalnych. To nie włodarze miasta takiego jak Środa Śląska decydowali o kierunkach jego rozwoju, ale zawsze funkcjonariusze partyjni i państwowi z województwa czy tzw. centrali.

Ciekawostką była dyskusja na temat infrastruktury poniemieckiej i braku zainteresowania władz w jej udoskonalaniu, rozwijaniu i poszerzaniu. Po prostu powojenne, zwasalizowane wobec sowieckiego pana miasta na tzw. „ziemiach odzyskanych” polskie władze uznawały za posiadające bogatą infrastrukturę. O wiele bogatszą od miast położonych w częściach wschodnich kraju. Zatem niczego już nie trzeba było ulepszać.

Do historii obejmującej okres od pierwszej do drugiej wojny światowej nawiązał z kolei prof. Tomasz Głowiński. Jeden z gości obecnych na sali zapytał go m.in. o pomnik upamiętniający ofiary rozstrzelania w miejskiej rzeźni (przy ul. Malczyckiej) więźniów KL Gross Rosen, którzy pracowali w jednej z licznych filii tego obozu, w wybudowanych przez hitlerowców zakładach chemicznych w Brzegu Dolnym (wówczas zakłady Anorgana, po wojnie Rokita). Produkujących gazy trujące z przeznaczeniem na front. Polecenie rozstrzelania wydał ówczesny kreisleiter, czyli kierownik powiatowej komórki partyjnej NSDAP, Ernst Dickmann. Został on skazany w pierwszym powojennym procesie hitlerowców i wyrokiem wrocławskiego sądu stracony przy ul. Kleczkowskiej.

Dużo można napisać na temat wydanej dziś monografii Środy Śląskiej i pracy jej autorów. Ale przecież książki są do czytania a nie do omawiania. Ten tekst ma służyć jedynie jako zachęta do sięgnięcia do treści tej znakomitej i bogatej w faktografię pracy.

Na koniec pozwolę sobie za autorami monografii jedynie przypomnieć, że „Fotografie i dokumenty wykorzystane w publikacji pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego we Wrocławiu, Biblioteki Miejskiej w Środzie Śląskiej, Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej, „Rolanda” - archiwum miesięcznika, SP nr 3, Urzędu Miejskiego w Środzie Śląskiej, Zespołu Obsługi Placówek Oświatowych w Środzie Śląskiej, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie oraz prywatnych zbiorów Zbigniewa Aleksego, Andrzeja Bielskiego, Tomasza Domaradzkiego, Michała Wagnera, Joanny Wagner-Głowińskiej, Joanny i Roberta Gołąb, Andrzeja Hawro, Anny i Wiktora Kalitów, Alicji i Andrzeja Kuriatów, Grażyny i Henryka Sopel, Ryszarda Żłobińskiego”.

Patryk Medyński