Najważniejszymi założenia jakie będą realizowane w ramach prac to:

• powstrzymanie procesów erozyjnych w korycie Odry poniżej stopnia wodnego Malczyce,
• modernizacja obwałowań,
• dostosowanie do obecnych parametrów bezpieczeństwa.

Zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej oraz zwiększenie retencji korytowej, dolinowej oraz gruntowej na terenach w strefie oddziaływania pośrednio przełoży się na zwiększenie rezerwy dla wód powodziowych. Jednocześnie zaplanowano realizację szeregu działań mających na celu poprawienie stanu środowiska w obszarze oddziaływania SW Malczyce, wskazanych w treści decyzji środowiskowej wydanej w 2009 roku. Ich celem jest przede wszystkim zminimalizowanie negatywnych skutków realizacji SW Malczyce, jak również poprawa stosunków wodnych w tym obszarze (m.in. renaturyzacja rzeki Barłożnej, poprawienie warunków migracyjnych dla zwierząt, odtworzenie połączenia pomiędzy starorzeczem a obecnym korytem Odry).

Wieloletni program dla środkowej Odry

Realizacja inwestycji wynika z przyjętego programu wieloletniego pod nazwą „Ochrona przeciwpowodziowa i osiągnięcie korzystnego bilansu wodnego w rejonie Odry Środkowej – cofka stopnia wodnego Malczyce”, programu, który został ustanowiony Uchwałą nr 149 Rady Ministrów z 05 lipca 2022 r. Okres realizacji został zaplanowany na lata 2023-2026.

Inwestycja jest realizowana na odcinku Odry swobodnie płynącej, tzw. „cofki” stopnia Malczyce. Obszar oddziaływania Programu zamieszkuje ponad 75 tys. osób w 4 gminach położonych na terenie województwa dolnośląskiego: Wołów, Środa Śląska, Brzeg Dolny i Miękinia.

Wykonanie prac w cofce stopnia pozwoli na uzyskanie normalnego poziomu piętrzenia (NPP), tj. rzędnej 101,4 m n.p.m., umożliwiając retencjonowanie około 5 mln m³ wody w korycie rzeki i tym samym przyczyniając się do odbudowania poziomów wód gruntowych w dolinie rzeki Odry na odcinku Brzeg Dolny – Malczyce.

Doprowadzi to także do przeciwdziałania skutkom suszy, zahamowania procesów erozji w korycie rzeki Odry poniżej stopnia wodnego Brzeg Dolny.

Inwestycja ujęta w strategicznych planach dla gospodarki wodnej

Przedmiotowa inwestycja ujęta została w Planie przeciwdziałania skutkom suszy, którego opracowanie i wdrażanie jest jednym z działań przewidzianych w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do roku 2030).

Inwestycja pn. „Cofka Malczyce” została przeanalizowana w ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko przed wydaniem Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 26 października 2022 r. w sprawie przyjęcia Planu zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszaru dorzecza Odry (Dz. U. 2022 r. poz. 2714 ). Z przeprowadzonej analizy wynika, że nie występuje kolizja inwestycji z wymaganiami obszarów Natura 2000 ani z drożnością korytarzy ekologicznych.

SW Malczyce dla przywrócenia prawidłowego bilansu wodnego w rejonie środkowej Odry

Postępująca erozja denna na odcinku poniżej stopnia w Brzegu Dolnym spowodowała obniżenie zwierciadła wody w Odrze o około 2,5 m. Analizy projektowe i koncepcje techniczne wykazały, że jedynym skutecznym sposobem odtworzenia właściwych stosunków wodnych w dolinie rzeki Odry poniżej stopnia Brzeg Dolny jest dokończenie budowy stopnia wodnego Malczyce.

Wykonanie robót w cofce stopnia Malczyce ustabilizuje poziom dna, ograniczy ruch rumowiska oraz wyeliminuje drenujący charakter tego odcinka rzeki. Nastąpi powrót do napełnień koryta, zbliżonych do pierwotnych. Powyższe skutkować będzie zmniejszeniem średnich prędkości przepływu, w tym także prędkości przydennych, odpowiadających za intensywność procesów erozyjnych. Procesy te zostaną praktycznie wygaszone. Ograniczą się jedynie do okresów występowania zjawisk ekstremalnych.

Ochrona środowiska naturalnego, większa retencja wód i rozwój odnawialnych źródeł energii

Zwiększenie retencji powyżej wybudowanego stopnia Malczyce, zarówno retencji korytowej, jak i gruntowej przez m.in. odtworzenie poziomu wód gruntowych, pozwoli na stworzenie dogodnych warunków dla rozwoju flory i fauny. Dodatkowo zwiększenie retencji pozwoli na zasilanie zbiorników wód podziemnych i wód podskórnych.

Według pierwotnych założeń elektrownia wodna Malczyce miałaby rocznie produkować do 50 GWh energii, przy pełnym poziomie piętrzenia. W latach 2022-23 taka produkcja energii elektrycznej wynosiła odpowiednio 35,1 GWh i 37,3 GWh. Produkcja prądu z odnawialnych źródeł energii przyczynia się do skuteczniejszej realizacji celów współczesnej polityki klimatyczno-energetycznej przez zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i stabilizacji krajowego systemu energetycznego, ograniczając jednocześnie emisję CO2 pochodzącą ze spalania węgla.

Planowane działania

W ramach przewidywanych prac w cofce stopnia wodnego Malczyce zostaną wykonane:

• przepusty na rowie Żabka na potrzeby korytarzy migracyjnych dla zwierząt – brzeg prawy,
• korytarze migracyjne dla zwierząt wraz z nasadzeniami,
• przepusty na rowie odwadniającym Zakrzów- Rzeczyca na potrzeby korytarzy migracyjnych dla zwierząt – brzeg lewy,
• renaturyzacja rzeki Barłożnej i części rowu A,
• połączenie z rzeką Odrą starego koryta w km 288,
• zmiana ukształtowania brzegów koryta rzeki Odry, brzeg prawy rzeki Odry na odcinku od Grodzanowa do Brzegu Dolnego,
• montaż piezometrów, 
• modernizacje i przebudowy wałów przeciwpowodziowych na odcinku od wsi Pogalewo Wielkie do miejscowości Brzeg Dolny oraz przebudowa wału przeciwpowodziowego prawego od miasta Brzeg Dolny do wsi Pysząca (w trakcie procedury uzyskiwania pozwolenia na budowę),
• modernizacja i podwyższenie wału przeciwpowodziowego lewostronnego rzeki Odry od wsi Głoska do Brzegu Dolnego,
• rekultywacja i zagospodarowanie istniejącej deponii urobku wydobytego z dołu budowlanego stopnia, zlokalizowanej na prawym brzegu rzeki Odry przy likwidowanym zapleczu budowy obiektów czołowych stopnia,
• wykonanie 70 metrów bieżących przesłony przeciwfiltracyjnej lewostronnego wału przeciwpowodziowego w rejonie przepompowni w Rzeczycy,
• przebudowa progu przeciwerozyjnego w dolnym stanowisku stopnia wodnego Malczyce.

W ramach realizacji przedmiotowych zadań zostaną przeprowadzone wszelkie niezbędne prace przygotowawcze, będzie również pełniony nadzór autorski i inwestorski.

Realizacja głównych celów programu pozwoli na pełne wdrożenie prośrodowiskowych działań

Zakończenie wyżej wymienionych prac wypełnia część postanowień decyzji środowiskowej z 2009 r. (WIR.ET.7625/20/7,08/06 z 22.01.2009 r.) o „Środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia pod nazwą: budowa stopnia wodnego Malczyce na rzece Odrze w km 300 w rejonie wsi Rzeczyca, gmina Środa Śląska, Wołów i Brzeg Dolny”, z wyłączeniem dokarmiania rzeki, które zostało objęte odrębnym działaniem.

Dokarmianie rzeki to trwałe utrzymanie poziomu dna poniżej stopnia przez sztuczne dostarczanie rumowiska. Jak wyżej wspomniano, zostało objęte odrębnym działaniem i jest to warunek ujęty w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach z 2009 r.  

W ramach wykonania tego warunku opracowano „Program sterowania transportem rumowiska dla rzeki Odry” sporządzone przez zespół naukowców w składzie: prof. dr hab. Włodzimierz Parzonka, prof. dr hab. inż. Marian Mokwa, dr inż. Robert Kasperek, dr. inż. Robert Głowski, mgr inż. Krzysztof Tarnawski.

Program sterowania procesem transportu rumowiska rzecznego na odcinku Odry poniżej stopnia Malczyce zakłada:

• zapewnienie odbudowy (podniesienia) poziomu dna Odry na poszczególnych przekrojach odcinku objętym erozją liniową wywołaną oddziaływaniem stopnia Brzeg Dolny, do wysokości odpowiadającej co najmniej połowie różnicy między rzędną dna Odry z początku okresu eksploatacji stopnie Brzeg Dolny i rzędną aktualną.
• trwałe utrzymanie tak uzyskaną rzędną dna Odry w poszczególnych przekrojach poniżej stopnia Malczyce, poprzez „karmienie” rzeki.

Kolejnym etapem jest wdrożenie programu, które ze względu na konieczność osiągnięcia bazowych celów stawianych przez prace w cofce SW Malczyce, nastąpi po ich zakończeniu. Program, wg zapisów Decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach powinien zostać wdrożony najpóźniej w momencie oddanie do użytkowania SW Malczyce. Wszelkie zmiany , które nie obejmowałyby karmienia rzeki, będą wymagały zmiany warunków środowiskowych dla tego przedsięwzięcia.

Pierwsze prośrodowiskowe efekty budowy SW Malczyce – nawodnienie odrzańskich łęgów

Pod koniec 2023 roku zakończyła się realizacja zadania obejmującego nawodnienie lasów łęgowych na prawym brzegu Odry na wysokości stopnia wodnego Malczyce w rejonie wsi Prawików. W ramach inwestycji powstała nawadniająca tereny zalesione sieć rowów melioracyjnych z urządzeniami zastawkowymi, która została połączona ze zbiornikiem wyrównawczym.

Zakończona inwestycja składała się z wykonania rowu nawadniającego o długości ponad 9 kilometrów, wykonania 7 budowli piętrzących, budowy progów o szerokiej koronie wyposażonych w zamknięcia zastawkowe umożliwiające rozprowadzenie wody po kompleksie leśnym, budowy 13 przepustów drogowych w miejscach kolizji z drogami leśnymi i drogą powiatową, budowy przepustu wałowego w istniejącym nasypie ziemnym wału przeciwpowodziowego, budowy 2 przepustów z przejściami dla zwierząt oraz budowy brodu kamiennego przy zbiegu z duktem leśnym.

Wcześniej, w ramach budowy stopnia wodnego Malczyce zrealizowane zostały obiekty podstawowe oraz rozpoczęły działanie urządzenia prośrodowiskowe w obrębie obiektu. To m.in. urządzenia do nawadniania prawobrzeżnych lasów łęgowych z wykorzystaniem koryta Młynnej Brzeźnicy, naturalizowany kanał odwadniający Zakrzów-Rzeczyca, prawo i lewostronne przepławki dla ryb, bystrotok kaskadowy na jazie stałym czy rampa migracyjna dla zwierząt lądowo-wodnych.

Wody Polskie prowadzą szereg prac w cofce SW Malczyce

Rozbudowane i zmodernizowane wały przeciwpowodziowe Odry w rejonie Brzegu Dolnego, renaturyzacja fragmentu rzeki Barłożna i sąsiedniego rowu i nowe korytarze migracyjne dla zwierząt. Taki m.in. będzie efekt prac w cofce stopnia wodnego Malczyce na Odrze, które Wody Polskie rozpoczęły w tym roku. Dzięki temu zwiększy się bezpośrednia ochrona przed powodzią kilku tysięcy mieszkańców Brzegu Dolnego, Pyszącej, Pogalewa Małego i Wielkiego, Grodzanowa, Głoski, Zakrzowa i Rzeczycy w województwie dolnośląskim.

Umowa w tej sprawie została podpisana pod koniec grudnia 2023 roku przez Wody Polskie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu oraz wyłonionego w postępowaniu przetargowym wykonawcę, czyli firmę PORR S.A. z siedzibą w Warszawie. Prace budowlane w cofce stopnia wodnego Malczyce (poniżej stopnia wodnego Brzeg Dolny) wraz z opracowaniem dokumentacji projektowej oraz nadzorem autorskim, mają potrwać do czerwca 2026 roku i zgodnie z podpisanym kontraktem będą kosztowały 154 mln złotych

Inwestycja została podzielona na podzadania. W ramach pierwszego i drugiego z nich powstaną korytarze migracyjne dla zwierząt na prawym i lewym brzegu rzeki Odry. W ramach kolejnego - renaturyzację przejdzie ujściowy odcinek rzeki Barłożna wraz z połączonym z nią rowem. Przy przeciwnym, lewym brzegu Odry, istniejące stare koryto rzeki zostanie połączone z głównym.

Poza tym, miejscami na nowo ukształtowane zostaną brzegi Odry. Prace wynikają z konieczności stworzenia w strefie brzegowej Odry siedlisk przyrodniczych, a także poprawy warunków przepływu oraz zapewnienia bezpieczeństwa osób korzystających z rzeki w celach naukowych, zarobkowych i rekreacyjnych. Na prawym brzegu rzeki pomiędzy miejscowościami Grodzanów oraz Brzeg Dolny zainstalowana zostanie sieć piezometrów. Ich zadaniem będzie ocena faktycznych zmian poziomu wody spowodowanej piętrzeniem SW Malczyce. Prowadzone pomiary poziomu wód gruntowych dadzą prawdziwy obraz zachodzących przemian w gruncie. Modernizację i przebudowę przejdzie też lewobrzeżny wał przeciwpowodziowy Odry od miejscowości Kobylniki w stronę Głoski i dalej do mostu kolejowego w Brzegu Dolnym.

Na lewym brzegu rzeki na wysokości przepompowni w Rzeczycy zostanie wykonana również dodatkowa przesłona przeciwfiltracyjna. Przebudowany zostanie także próg przeciwerozyjny na dolnym stanowisku stopnia wodnego Malczyce. Wreszcie modernizację i przebudowę przejdzie prawobrzeżny wał przeciwpowodziowy Odry na odcinku blisko 4 kilometrów pomiędzy miejscowościami Pogalewo Wielkie i Pysząca w stronę Brzegu Dolnego.

Źródło: PG Wodne Wody Polskie