PROFESOR ŻERELIK O SZCZEPANOWIE

Podczas tegorocznych ostatnich „Czwartkowych wykładów muzealnych” organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Średzkiej i Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej wykład „Z dziejów Szczepanowa do 1945 roku” wygłosił profesor dr hab. nauk historycznych,  Rościsław Żerelik z Instytutu Historii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Odnotujmy fakt, że to mieszkaniec Szczepanowa. Skromny, acz wybitny i rzetelny w poszukiwaniu prawdy o swojej ziemi człowiek. Gości na wykładzie powitał dyrektor Muzeum Regionalnego, Grzegorz Borowski. A goście przybyli tak licznie, że trudno było o miejsce siedzące, aby wysłuchać tej historii.

Istotą wykładu była rodzina hrabiego Schlagenberga, a także późniejszego rodu, od 1841 roku rodziny Johanna Fridricha Loesch, który w tym właśnie roku nabył majątek w Szczepanowie.

Z tej to rodziny wywodzi się wiele znaczących w historii powszechnej Europy postaci. Jednym z nich jest krewny tejże rodziny, niemiecki feldmarszałek Erich von Manstein, z drugiej Karl von Loesch, który podczas wojny ukrył znaczące dla rozwoju wojny archiwum. To dzięki niemu do dziś istnieją mikrofilmy i kopie wszystkich dokumentów. W sumie 10 tys. stron i 20 filmów. Hitler tuż przed końcem wojny kazał je zniszczyć, ale dyplomata i tłumacz z Auswärtiges Amt, Karl von Loesch, nie posłuchał Führera i zamiast zniszczyć mikrofilmy, zakopał je w ogrodach zamku Schönberg. A w maju 1945 roku przekazał je Anglikom.

Wieś Szczepanów położona ok. 5 km na północ od Środy Śląskiej wymieniona jest po raz pierwszy jako villa Stephani w 1307 r. W innym dokumencie z 1333 r. burmistrz Środy Johannes Pezlerus oraz członkowie rady i ławy Lampertus Carnifex, Nicolaus Kemrerdorf, Johannes sub muro, Johanes calvus faber, Conradus Scriptor, Mencilinus de Lantow, Nikolaus Scheczil, Jacobus Volradi, Petrus Ruffus, Hanco Voytchen i Henmannus Popirhar przyznali proboszczowi Tomaszowi i kościołowi w Szczepanowie 2 Marki rocznego czynszu z dochodów miejskich. Fundacja ta miała być formą pokuty za nieumyślne zamordowanie w mieście mieszkańca Szczepanowa Paszka Affencrey. W 1928 r. skład dzisiejszego Szczepanowa (Stephansdorf) weszły pierwotnie samodzielne wsie, również o czternastowiecznej metryce oraz powstałe później folwarki.

Część zachodnia wsi to Raschdorf - Raschkendorf – Raszków. W 1364 r wieś ta posiadała młyn z dwoma kołami napędowymi. Przed 1845 połączona ze Szczepanowem Górnym Oberstephansdorf. Część północno-wschodnia to dawna wieś Jäschkendorf Jaśkowice wchodząca w skład lenna zamkowego w Środzie, a od 1612 własność Rady Miasta Wrocławia. W XVI w. nastąpił również podział na Ober - i Niederstephansdorf Szczepanów Górny i Dolny. Oberstephansdorf to część centralna wsi w sąsiedztwie pałacu, zaś Niederstephansdorf to część położona na wschód od kościoła św. Szczepana. W XVI w. Niederstephansdorf należał do rodziny von Sack zaś później podobnie jak i wspomniane Jaśkowice był własnością Rady Miasta Wrocławia. Całości dopełniały leżące w okolicy Szczepanowa folwarki: Schweinberg Odyniec oraz nieistniejący obecnie dziewiętnastowieczny folwark Vogelherd w którym od 1933 roku znajdował się obóz Reichsarbeitsdienst Służby Pracy Rzeszy oraz osada Schwarze Schäferei, dzisiejsze Lisiny.

Z osiemnastowiecznych zabudowań gospodarczych do dziś zachowała się jedynie stajnia. Na południe i wschód od pałacu rozciąga się niegdyś piękny francuski park ze stawem.
Stojący w centrum wsi neogotycki kościół pomocniczy p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, powstał dzięki hojności kolejnego właściciela Oberstephansdorf - Konrada Von Loesch. Wybudowano go w latach 1864-1867 dla potrzeb gminy ewangelickiej i temu wyznani służył do 1945 r. Pierwotnie katolicka parafia św. Szczepana była gminą ewangelicką od lat trzydziestych XVI w. do 1654 r. Nadmienić się godzi iż pierwszym pastorem w Szczepanowie był studiujący w Wittenberdze u Lutra i Melanchtona Jakob Wildpräter Ferinarius późniejszy pastor w Środzie. Urodzony w Szczepanowie w 1534 r. jego syn Johannes był profesorem historii na Uniwersytecie w Marburgu. W 1877 r. na północ od kościoła wybudowano nowy budynek parafialny, dziś nieistniejący.

Oddajmy głos profesorowi:

-  Ja rozumiem Szczepanów nie jako wieś, ale jako obszar administracyjny Szczepanowa. Jest on znacznie większy niż sama wieś. Niegdyś stacja kolejowa i linia kolejowa nie była granicą pomiędzy Środą Śl., a Szczepanowem, ale była nią rzeka Średzka Woda. W 1922 roku Niemcy z miasta Neumarkt chcieli odłączyć ten kawałek do obszaru administracyjnego Środy Śl. jednak miejscowi radni (rajcowie) nie pozwolili na to. W końcu się to udało.

W swoich poszukiwaniach naukowych znalazłem ponad osiemdziesiąt nazw miejscowości Szczepanów.

Jeśli chodzi o badania archeologiczne to stwierdzono, że od neolitu (około 10.000 lat p.n.e.) istnieją pierwsze ślady dotyczące osady. Jeszcze przed I wojną światową odnajdowano z tamtego okresu różne przedmioty, m.in. kamienne siekierki. Natomiast jeżeli chodzi o źródła pisane, to sięgnijmy roku 1307, kiedy wiemy o odprowadzanych dziesięcinach na rzecz klasztoru cysterskiego w Lubiążu, do którego należały dobra w Brodnie, w Chomiąży i w okolicach. W tym też okresie została potwierdzona tożsamość miejscowości Szczepanów jako „villa Stephani”. W roku 1289 mamy wzmiankę o proboszczu z Jaśkowic (Jeskindorf). W 1333 roku mamy wzmiankę ksiądz małym kościele w Szczepanowie, kiedy ksiądz musiał zapłacić karę.

Szczepanowie istniały dwa folwarki. W księdze Karola IV króla czeskiego pisze się, że istniały właśnie dwa folwarki oraz służba konna. W tym okresie potwierdzony został także pierwszy młyn w Szczepanowie. Nazwa Rausemüle. Być może nazwa wywodzi się od rud żelaza. Ta nazwa zachowała się do końca wojny, choć już młyna w tym miejscu nie było. Pierwsza budowa Szczepanowi składała się z czterech głównych części, a to z Raszkowa (Raschdorf), później nazwa funkcjonująca od XVIII wielu czyli Górny Szczepanów (Ober Stephansdorf), gdzie mieści się obecny duży kościół. Za małym kościołem leży Nieder Stephansdorf, czyli Szczepanów Dolny z mniejszym folwarkiem i kościołem. Na wschód leżą Jaszkowice (Jäschkendorf). W czasach nowożytnych do wsi dochodzą dzisiejsze Lisiny, gdzie onegdaj mieściła się wielka owczarnia. Tam wypasano na przełomie XVI i XVII wokoło 1500 owiec. Owczarnia padła ekonomicznie, gdyż eksportowano tanią wełnę z Francji, a później z Australii. Owczarstwo na tych terenach przestało się opłacać.

Również i Schweinberg (dzisiejszy Odyniec), gdzie zgodnie nazwą mieściły się świniarnie. Kolejną częścią jest Vogelherd, powszechnie zwany „Vogel”, dziś nie istniejący. Była to typowa „czasownia”, na której wypasano owce, które spędzano następnie do Szczepanowa.  Właściciele tegoż wybudowali na tym terenie folwark i leśniczówkę. Następna część to Erntemühle, gdzie mieścił się młyn, który na skutek poprawy i budowy dróg zaginął. Aczkolwiek utrzymywało się tam jeszcze gospodarstwo. Ostatnią częścią Szczepanowa był dworzec kolejowy Środa Śląska (Bahnhof Neumarkt) od 1840 roku. W 1860 roku wybudowano drugi tor. Przez pierwsze lata był to Bahnhof Stephendorf. Ponieważ ludność skarżyła się, że zamiast jechać do Neumarkt jechała do Stephansdorf, a jechała do Środy z Wrocławia dorożkami, zmieniono tę stację na Neumarkt. Doszło do tego w latach 60. XIX stulecia.

(c.d.n.)

Patryk Medyński