Dokumenty filmowe powstały do wystaw, które zostały zorganizowane w latach 2012-2014 w średzkim Muzeum Regionalnym przez Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu, Powiat Średzki i gazetę Roland, która zajęła się przygotowaniem całej oprawy wizualnej (plakaty, broszury, tablice, itp…), łącznie z produkcją filmów dokumentalnych p.: "Twarze Średzkiej Bezpieki" i ”Ofiary Średzkiej Bezpieki". Wspomniana inicjatywa nie byłaby możliwa bez znaczącego wkładu IPN-u, jak też dużej przychylności i wsparcia powiatowych władz, z ówczesnym starostą Sebastianem Burdzym na czele. I to on, wraz z redaktorem naczelnym gazety Roland Wiktorem Kalitą - inicjatorem powstania wystaw, będą gościli w GOKiS w Malczycach w najbliższy wtorek, by przedstawić widzom pokrótce również zakulisowe akcenty związane z tematyką prezentowanych filmów.

W imieniu wójta Gminy Malczyce i kierownictwa GOKiS-u - zapraszamy! Warto poznać tę historię. Wstęp na projekcje jest bezpłatny.

Redakcja

WPROWADZENIE

Kierownictwo UB i SB na ziemi średzkiej w latach 1945-1990

Historia tworzenia komunistycznej bezpieki na Dolnym Śląsku rozpoczęła się wiosną 1945 roku. Wtedy to w okolice Wrocławia przybywa krakowsko–kielecka Grupa Operacyjna Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) kierowana przez majora Stanisława Imiołka, znanego również jako Władysław Śliwa (w literaturze i w dokumentach można spotkać także kompilacje obydwu nazwisk i imion). 4 kwietnia 1945 r. Minister Bezpieczeństwa Publicznego Stanisław Radkiewicz nakazał Imiołkowi zorganizowanie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) we Wrocławiu. Kilkudziesięcioosobowa grupa znalazła się w Kątach Wrocławskich, gdyż we Wrocławiu toczyły się jeszcze walki niemiecko-sowieckie. Szybko zaczęto rozsyłać pierwsze kilkuosobowe grupy, które miały zorganizować w terenie Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP). Utworzono 33 takie jednostki organizacyjno-administracyjne we wszystkich miastach powiatowych, w tym w Środzie Śląskiej. Ogołocona z ludności cywilnej, na skutek ewakuacji, Środa Śląska (niem. Neumarkt) została zdobyta przez jednostki sowieckie 9 lutego 1945 r. Zniszczenia sięgały 30%. Okolice Środy, jak i samo miasto stały się bezpośrednim zapleczem sowieckiego frontu w okresie walk o Festung Breslau. W znacznej części ziemia średzka została poddana eksploatacji wojennej i ogołocona ze środków transportu, bydła i żywności. Po kapitulacji Festung Breslau WUBP zaczęto przenosić z Lignicy (Legnicy), która była jego tymczasową siedzibą, do Wrocławia. Pierwszą siedzibą komórki UB w Środzie Śląskiej stał się budynek przy ul. Zamkowej 2.

Urząd Bezpieczeństwa, tak jak każda instytucja, nie był bytem bezosobowym. Ogromne, oczywiste znaczenie miał czynnik ludzki nowo tworzonych instytucji. Były to jednostki które, jak się szybko okazało, miały ogromny wpływ na życie ówczesnego społeczeństwa Dolnego Śląska i następnych pokoleń. Ekskluzywną pozycję w aparacie władzy przejmują osoby nie mające miejsca w intelektualnych i kulturowych elitach społecznych i narodowych. PUBP organizował od pierwszej dekady czerwca tokarz z Zawiercia, ZWM-owiec, absolwent Centralnej Szkoły MBP, niespełna dwudziestoletni chorąży Wacław Kusiński. Jednym z pierwszych funkcjonariuszy był również pomocnik ślusarski, legitymujący się ukończeniem 4 klas szkoły podstawowej Jan Pabiś. Oprócz wymienionych w początkowym okresie zatrudnieni w PUBP zostali: Jakub Ajznenbach, Kazimierz Barcicki, Ignacy Kasprzyk, Stanisław Ozimina, Franciszek Pabiś (brat Jana), Franciszek Sobociński, Jan Sobociński, Eugeniusz Tymczak, Tadeusz Więcek, Jan Wróblewski, Marian Żurawski, Jan Dudek, Stanisław Kowala. Pierwszego szefa średzkiej bezpieki w 1947 roku przeniesiono do Jawora, gdzie pełnił obowiązki szefa PUBP. W 1948 roku Kusiński został zwolniony dyscyplinarnie ze służby w stopniu podporucznika z jednoczesnym przekazaniem sprawy do Wojskowego Sądu Rejonowego we Wrocławiu. Wyrokiem WSR z 1949 roku skazany na 5 lata więzienia za nadużycie władzy (łapówkarstwo). Zdegradowany do stopnia szeregowca.

Kolejnym szefem PUBP został członek Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, szofer z zawodu Władysław Piegza. Sprawował on funkcję szefa urzędu przez kilka miesięcy 1947 roku. W późniejszych latach m.in. naczelnik Centralnego Więzienia nr I we Wrocławiu. W latach 1947 – 1950 główną rolę w policji politycznej na terenie powiatu średzkiego odgrywał Bronisław Sikorski, występujący również pod nazwiskiem Bronisław Sikora. Członek Komunistycznej Partii Polski, formierz z zawodu. Przeniesiony do wrocławskiej bezpieki, sprawował tam różne funkcje aż do 1961 roku, gdy został zwolniony ze służby w stopniu kapitana. Dwa i pół roku funkcję szefa średzkiej bezpieki sprawował Józef Wojciechowski, słuchacz Centralnej Szkoły MBP w Łodzi. Zakończył swoją karierę, już w Służbie Bezpieczeństwa (SB), w 1988 roku w stopniu pułkownika. Po drodze będąc m.in. szyfrantem w ambasadzie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) w Oslo oraz inspektorem Grupy Operacyjnej Departamentu V Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW) delegowanym do pracy w Związku Radzieckim i Czechosłowacji. Władysław Kurnik, który kierował PUBP w Środzie Śląskiej w latach 1952-1954, wsławił się nieczęstą wytrwałością w służbie będąc funkcjonariuszem organów bezpieczeństwa w latach 1945-1990, czyli w pełnym okresie jej istnienia. W aktach osobowych jest zapis, ze gdy rozpoczął pracę w aparacie bezpieczeństwa posiadał „zawód frezer”. Później legitymuje się ukończonymi wyższymi studiami prawniczymi. Zakończył karierą jako naczelnik Wydziału Inspekcji Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych (WUSW) we Wrocławiu, będąc wcześniej m.in. szyfrantem w ambasadzie PRL w Londynie.

W 1954 roku rozpoczęto proces przebudowy organów bezpieczeństwa. Jeżeli chodzi o filozofię działania nie były to zmiany fundamentalne. Sankcjonowały one system oparty o wzorce sowieckie i akceptowalny przez kierownictwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) z Bolesławem Bierutem na czele. Jednak dekret z 7 grudnia 1954 roku likwidował MBP, na jego miejsce powołano dwa odrębne, nowe resorty: MSW i Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), w którego rękach zostawiono całość spraw związanych z bezpieczeństwem państwa. W stolicach województw utworzono Wojewódzkie Urzędy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP). Terenowe jednostki WUdsBP, dzieliły się na Powiatowe Urzędy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP) w tych powiatach, w których UB wykonywało szersze zadania operacyjne, oraz Powiatowe Delegatury ds. Bezpieczeństwa Publicznego (PDdsBP) w powiatach, w których zadania UB było mniejsze, m.in. w Środzie Śląskiej.

Pierwszym kierownikiem Powiatowej Delegatury został kapral, bez zawodu, trzydziestojednoletni Edward Jasiński, który swoje rządy rozpoczął jeszcze jako szef PUBP. Po nim szefem PDdsBP został Edward Zagrodnik, żołnierz Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) w latach 1945-1947. Ostatnim kierownikiem PDdsBP w Środzie Śląskiej był strzelec i pisarz kompanii KBW Józef Szymański, który swoją karierę w organach bezpieczeństwa zakończył w 1987 roku jako zastępca komendanta wojewódzkiego MO do spraw SB w Legnicy.

Przełom październikowy 1956 r. doprowadził do głębokich zmian w funkcjonowaniu aparatu bezpieczeństwa. Przeprowadzona na mocy ustawy z 13 listopada 1956 r. „O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego”, reorganizacja organów bezpieczeństwa zakładała przejęcie przez MSW całego majątku byłego KdsBP, tak na szczeblu centralnym, jak i w terenie. Na szczeblu terenowym, ustawa zakładała wchłonięcie przez Komendy Wojewódzkie Milicji Obywatelskiej (KW MO), dotychczasowych jednostek organizacyjnych UB, oraz ich głęboką reorganizację, w tym znaczące zmniejszenie stanów liczebnych. KdsBP rozwiązano w listopadzie 1956 roku jego kompetencje przejęły odpowiednie jednostki MSW. W krótkim czasie na bazie kadr i struktur UB powstała zamaskowana przed społeczeństwem, a funkcjonująca w KW MO, Służba Bezpieczeństwa – w powiatach Referaty SB, spełniająca przez następne ponad trzydzieści lat rolę tajnej policji politycznej w Polsce. Referatami kierowali zastępcy komendantów powiatowych MO ds. bezpieczeństwa. W Środzie Śląskiej funkcję tę pełnili kolejno: w latach 1957-1968, trzydziestoczteroletni, w momencie objęcia stanowiska, porucznik Stefan Witek oraz magister inżynier leśnictwa Bronisław Wojciechowski. Ten ostatni kierował średzką SB w latach 1968-1975, później był m.in. naczelnikiem Wydziału Ogólnego i Wydziału Inspekcji w KW MO w Legnicy. Poprosił o zwolnienie z pracy w MO w 1990 roku. Dla władz komunistycznych zagrożenie działalnością antypaństwową w powiecie średzkim było niewielkie, referat SB liczył więc początkowo zaledwie czterech funkcjonariuszy, a w końcu lat sześćdziesiątych ich liczba wzrosła do sześciu.

Wskutek dokonanego na mocy ustawy sejmowej z 28 maja 1975 r. nowego podziału administracyjnego kraju, utworzono 32 nowe Komendy Wojewódzkie MO, likwidując dotychczasowe komendy powiatowe wraz z funkcjonującymi przy nich referatami do spraw SB. Całość spraw związanych z zadaniami SB skoncentrowano odtąd na szczeblu województw i ministerstwa. Tym samym „wycofano” chwilowo SB z terenu. Stan taki trwał do lipca 1981 r., kiedy to przy Komisariacie MO w Środzie Śląskiej, powstała grupa Operacyjna Wydziału IV KW MO we Wrocławiu. Nieco później powołano także Grupę Paszportów, której funkcjonariusze obsługiwali mieszkańców byłego powiatu średzkiego.

Wzrost zadań SB w momencie kształtowania się NSZZ „Solidarność” i w dobie stanu wojennego, zaowocował dalszą rozbudową jej struktur w terenie. W kwietniu 1983 r., przy Komisariacie MO w Środzie Śląskiej wprowadzono stanowisko zastępcy kierownika Komisariatu do spraw SB. Od 1 sierpnia 1983 r. w związku z wejściem w życie ustawy „O urzędzie ministra spraw wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów”, zmieniono nazewnictwo jednostek MSW i nazwę – Komendę Wojewódzką MO przemianowano na Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych. W terenie stworzono Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych (RUSW), w których powstały także komórki SB.

W latach osiemdziesiątych pion SB w Środzie Śląskiej liczył maksymalnie dwunastu funkcjonariuszy i składał się z: Kierownictwa, Grupy II (kontrwywiad), Grupy III (rozpoznanie operacyjne w szkolnictwie, służbie zdrowia i administracji), Grupy IV (Kościół i do 1986 r. rolnictwo), Grupy V (rozpoznanie operacyjne w gospodarce), Grupy Paszportów, Sekretariatu, oraz od 1986 r. Grupy VI (rozpoznanie operacyjne w rolnictwie). Stanowisko kierownika Komisariatu ds. SB przemianowano na etat zastępcy szefa RUSW do spraw SB. Funkcję tę pełnił w latach 1983-1985 mjr Antoni Fajfrowski, poprzedni zastępca kierownika Komisariatu do spraw SB. Przed rozpoczęciem pracy w resorcie był nauczycielem w szkole podstawowej. Ostatnie zajmowane stanowisko jakie piastował to funkcja zastępcy naczelnika Wydziału „C” WUSW we Wrocławiu. Zwolniony ze służby w 1990 roku, po negatywnej opinii Wojewódzkiej i Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej. Ostatnim szefem SB w Środzie Śląskiej był absolwent Szkoły Oficerskiej SB w Legionowie, magister administracji, mjr Zygmunt Trzepizur, zastępca szefa RUSW ds. SB w latach 1985–1990. Negatywnie zweryfikowany przez Wojewódzką Komisję Kwalifikacyjną pod kątem pracy w nowo tworzonym w 1990 r. Urzędzie Ochrony Państwa. W archiwum oddziału IPN we Wrocławiu znajduje się jego oświadczenie z 2009 roku, w którym stwierdza m. in. że był zwolennikiem „odnowy” i walczył o „przemiany” w Polsce. Swoje przeniesienie na stanowisko zastępcy szefa RUSW ds. SB w Środzie Śląskiej określa jako karną „banicję”.

Zmiana sytuacji społeczno politycznej, po czerwcowych wyborach 1989 r., doprowadziła do stopniowej likwidacji pionu bezpieczeństwa. Podjęto decyzję o likwidacji struktur SB przy RUSW. W efekcie tego, 31 stycznia 1990 roku zlikwidowano także etaty SB w Środzie Śląskiej. W ten sposób zakończyła się 45-letnia historia bezpieki na ziemi średzkiej.

Wojciech Trębacz

Rzeczpospolita Polska Walcząca w powiecie średzkim

Profesor Krzysztof Szwagrzyk z Instytutu Pamięci Narodowej, w swojej książce „Winni ? Niewinni?” wymienia rodzaje związków podziemnych działających na terenie Dolnego Śląska. Są to: organizacje poakowskie (51), Wolność i Niezawisłość (14), ugrupowania narodowo-chrześcijańskie (22), organizacje młodzieżowe (40), organizacje o nieustalonej tożsamości (70).

W powiecie średzkim w latach 1945 – 1956 działała jedna spośród 197 konspiracyjnych organizacji niepodległościowych na Dolnym Śląsku: Rzeczpospolita Polska Walcząca, mająca swoje struktury w miejscowościach zlokalizowanych w różnych stronach powiatu.

Rz.P.W. została utworzona w 1949 roku pod nazwą „Kresowiak”. Dopiero od lutego 1950 zmieniono nazwę na: Rzeczpospolita Polska Walcząca. Na Dolnym Śląsku liczyła ona w sumie około 450 członków. Organizację tę założył były kapitan Batalionów Chłopskich, Włodzimierz Pawłowski ps. „Kresowiak” i „Dziadek”, który działalność swoją oparł głównie na środowisku chłopskim, wykorzystując niezadowolenie chłopów z polityki rolnej państwa, a także potencjał ludzki nieistniejącego już PSL.

Rz.P.W. działała na terenie powiatu średzkiego, jak i w innych powiatach. Utworzono komendy powiatowe z ich komendantami, którzy na swoim terenie mieli utworzyć z kolei trzy placówki- drużyny także z komendantami, a drużynowi - trzy komórki składające się z trzech osób. Był to tzw. system „trójkowy”. W powiecie średzkim komendantem powiatowym był Mieczysław Anioł ps. „Pociecha”, a placówki drużynowe istniały w Kostomłotach, gdzie komendantem był Edward Nieradka, a następnie Bogdan Łysakowski, w Udaninie - z komendantem Władysławem Woszukiem, a także w Osieku, Gościsławiu, Mieczkowie, Rakoszycach, Bukówku, Malczycach, Lutyni oraz w Mrozowie.

Organizację rozbito aresztowaniami, których główne nasilenie przypadło na październik 1951 r.

Funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa stosowali metody psychicznego, a często też fizycznego znęcania się nad aresztowanymi. Założyciel Rz.P.W. Włodzimierz Pawłowski wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego, któremu przewodniczył ppłk Włodzimierz Ostapowicz w dniu 31 lipca 1952 r. został skazany na karę śmierci. Decyzją Rady Państwa, a właściwie B. Bieruta z dnia 15 kwietnia 1953 r. nie skorzystano z prawa łaski dla W. Pawłowskiego. Wyrok wykonano 24 kwietnia 1953 r. w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu. Mieczysławowi Aniołowi zmieniono wyrok kary śmierci na 10 lat więzienia.

Po dziewięciu miesiącach śledztwa, czyli od października do lipca 1952 roku rozpoczął się proces przeciwko członkom sztabu Rz.P.W., a także procesy, w których z naszego terenu sądzeni i skazani byli m.in.:

* Piotr Podulka (Kulin) - na 12 lat więzienia,

* Michał Hamkało (Kulin) – na 7 lat więzienia,

* Bronisław Hamkało (Kulin) – na 7 lat więzienia,

* Józef Hamkało (Kulin) – na 4 lata więzienia,

* Adolf Wasylów (Kulin) – na 5 lat więzienia,

* Edward Nieradka (Kostomłoty) - na 13 lat więzienia,

* Franciszek Cebula (Lipnica) - na 10 lat więzienia,

* Władysław Woszuk (Udanin) - na łączną 9 lat więzienia,

* Józef Burdzy (Mieczków) – na 7 lat więzienia,

* Józef Klimas (Zastróże - niegdyś powiat średzki, a dziś świdnicki) - na 7 lat więzienia,

* Ignacy Kopacz (Osiek) - na 6 lat więzienia,

* Andrzej Pawlik (Osiek) - na 5 lat więzienia,

* Jan Burdzy (Lipnica) - na 5 lat więzienia,

* Stanisław Bychlawski (Lipnica) - na 4 lata więzienia,

* Kazimierz Kalita (Rzeczyca) - na 7 lat więzienia.

Podsądni sądzeni byli na podstawie § 2 art. 86 Kodeksu Karnego Wojska Polskiego, który umieszczony w części szczególnej Kodeksu, w rozdziale XVII zatytułowanym „Zbrodnie stanu” stanowił: „Kto usiłuje przemocą zmienić ustrój państwa polskiego podlega karze więzienia na czas nie krótszy od 5 lat, albo karze śmierci”.

Dla wymiaru sprawiedliwości, a więc poszczególnych sędziów Wojskowego Sądu Rejonowego we Wrocławiu, a orzekało ich w nim w owym czasie 49, wszyscy w randze oficerskiej, pozostawiono niejako „szerokie pole dla politycznego popisu”, gdyż uwzględniono w Kodeksie alternatywnie karę śmierci. Sędziowie ci składali sprawozdania ze swojej działalności dla: Dowódcy Okręgu Wojskowego IV we Wrocławiu, Szefowi Zarządu Sądownictwa Wojskowego w Warszawie oraz I Sekretarzowi PPR, a od 1948 r. KW PZPR we Wrocławiu. To samo dotyczyło Wojskowego Prokuratora Rejonowego we Wrocławiu, który w swoim sprawozdaniu za rok 1954 podnosił, że: „Celem kształtowania się represji karnej z linią Partii i Rządu konsultuję się dość często z szefem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i I Sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR, który orientuje mnie w sytuacji w terenie. W powiązaniu z sytuacją w terenie przed delegowaniem prokuratorów na rozprawy sądowe omawiam z nimi sprawy i udzielam im wytycznych odnośnie żądań co do wysokości kary, biorąc pod uwagę społeczne niebezpieczeństwo czynu i osobowość sprawcy, jak również stan zagrożenia w terenie, gdzie przestępstwo zostało popełnione. Zasadność wyroków sądowych otrzymanych do wiadomości osobiście sprawdzam w powiązaniu z terenem”.

W czasie zatrzymań i aresztowań w roku 1951 szefem Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Środzie Śląskiej był kpt. Józef Wojciechowski. Zatrzymań dokonywali m.in. funkcjonariusze PUBP. W dniach zatrzymań pracowali m.in.: oficerowie śledczy:

1.Tadeusz Czech

2. chor. Jan Pastuszko

3. Jan Pyrtak

4. Czesław Winkowski

Po przekazaniu aresztowanych do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu, tamtejsi oficerowie śledczy sporządzali akty oskarżenia, następnie zatwierdzane przez prokuratorów z WPR. Byli to m.in.:

1. ppor. Jerzy Ruszel

2. ppor. Tadeusz Kotowicz

3. oficer śledczy Wacław Puchalski

4. oficer śledczy Marian Przybylski

W procesach sądowych oskarżycielami z ramienia Wojskowej Prokuratury Rejonowej we Wrocławiu byli m.in.:

1. ppłk Filip Barski

2. ppor. Marian Tomczyk

3. chor. Władysław Piekarski

Przewodniczyli składowi Wojskowego Sądu Rejonowego we Wrocławiu sędziowie:

1. kpt. Stanisław Romanek

2. por. Jerzy Klimczak

3. kpt. Ludwik Bełdowski

4. ppor. asesor Władysław Partyniewicz

5. ppor. Adolf Gębara

6. kpt. Franciszek Kapczuk

Skargi Rewizyjne rozpatrywane były najczęściej na posiedzeniach niejawnych przeważnie przez skład sędziowski Najwyższego Sądu Wojskowego, w składzie:

1. ppłk Aleksander Tomaszewski

2. ppłk Roman Kryże

3. ppłk Roman Rawicz

nadto w posiedzeniach uczestniczył ppłk Zdzisław Gołębiowski.

(opr. WK)